Ben, ilk ve belki son defa Gazi’nin acı duyarak ağladığına şahit oluyordum. Milli heyecan duyduğunda veya harp sahnelerini anlatırken de gözlerinin de yaşardığını biliyorum ama Necati Bey’in vakitsiz ölümüne ağlaması büyük bir milli değere duyulan acının ifadesi idi. (Afet İnan, Tarihten Bugüne)

 
ÖNER YAĞCI - YAZAR

Gazi’nin ilk defa hıçkırıklarla ağladığını bu ölüm akşamı görmüştüm. (Falih Rıfkı Atay, Çankaya)

Ankara’daki Necatibey Caddesi’ne, Balıkesir’deki Necatibey Eğitim Enstitüsü, şimdiki eğitim fakültesine adı verilen Mustafa Necati, "Atatürk’ün en yakın düşünce arkadaşı" ve Cumhuriyet eğitim devriminin kurumsallaşma sürecinde bakanlık örgütünü kuran Milli Eğitim Bakanı...

1 Ocak 1894’te İzmir’de, doğdu.1913’te İstanbul Hukuk Mektebini bitirdi. İzmir’de avukatlık ve İzmir Kız Öğretmen Okulunda öğretmenlik yaptı. 1914’te Altay Spor Kulübü’nü kurup ilk başkanı oldu. 14 Mayıs 1919 gecesi İzmirlileri Bahri Baba Parkı’nda toplayarak Yunan işgaline karşı direnişe çağırdı. Arkadaşı Vasıf Çınar’la Balıkesir’de İzmir’e Doğru adlı bir gazete çıkardı. Ege’de bir Kuvayı Milliye komutanı olarak çete savaşlarına katıldı. 1920’de Saruhan (Manisa) milletvekili oldu. Kastamonu İstiklal Mahkemesi başkanlığı, mecliste Müdafaai Hukuk Grubunun sekreterliğini yaptı. Beş ay kadar sürdürdüğü Mübadele ve İmar İskân Bakanı iken yurda gelen göçmenleri kimsenin burnu kanamadan yerleştirdi. Sekiz buçuk ay süren Adalet Bakanlığı sırasında yapısal bir örgütlenmeyi sağladı.

20 Aralık 1925’te üstlendiği Milli Eğitim Bakanlığı görevini, öldüğü 1 Ocak 1929 gününe kadar sürdürdü. O gün, aynı zamanda onun doğduğu gündü.

Mustafa Necati, Meclis’te güçlü hatip, eylem adamı ve devrimci düşünüşün en güzel örneklerinden biriydi. Anayasaya laiklik ilkesi girmeden önce genelgelerinde laikliği vurguladı. Muallimler Birliği Genel Başkanlığı’nı da yapan, öğretmenlik mesleğini güçlendirmeye çalışan bir devrimci örgütçüydü.

"Eğitim ve yaşam birbirine kopmaz bağlarla bağlıdır," diyen Mustafa Necati, Cumhuriyetçi ve aydınlanmacı bir yaklaşımla eğitimin yaşam gerçeklerine, toplumsal gereksinmelere dönük, üretici ve yarar sağlayıcı amaçlara uygun olarak yapılanmasını istedi. Bakanlığı döneminde, eğitimin, çağdaş, laik ve ulusal temellere dayanması yönünde göz kamaştırıcı adımlar atıldı. Talim Terbiye Kurulu’nun kurulması, ilk köy öğretmen okullarının açılması (Kayseri Zincidere, Denizli), Millet Mekteplerinin kurulması, yeni Türk harflerinin kabul edilmesi, meslek mektepleri kanunun çıkarılması, Ankara Hukuk Mektebinin açılması, karma eğitimin gerçekleştirilmesi, eğitimimize unutulmaz katkılar sağlayacak olan Gazi Eğitim Enstitüsü’nün kuruluşu, bu müthiş adımlardan birkaçıdır.

Kısa yaşamında, parlak zekâsı ile bir destan yazan Mustafa Necati, "Anadolu ihtilalinin sesi" ve Cumhuriyetin en büyük devlet adamlarından biri olarak, "Bütün ülkede eğitimin canlanması için kesinkes bir öğretmen ordusuna gereksinme vardır," düşüncesiyle "Cumhuriyet öğretmeni" yaratmayı istiyordu ve bunu başardı. O, "Eğitimde asıl olan öğretmenliktir," düşüncesiyle eğitime getirdiği hızlı gelişmeye; eğitim ailesine uyum, içtenlik, erinç ve bağlılıkla; öğretmene, öğretmenliğe kazandırdığı saygınlıkla öğretmen gönüllerini kucaklamış bir eğitimciydi. Müsteşarı Nafi Atuf Kansu’ydu. Kadrosunda Hasan-Âli Yücel, İsmail Hakkı Tonguç, Rüştü Uzel de vardı.

M. Rauf İnan, "O büyük adam irfan hayatımıza mert, asil ve yüksek karakteriyle engin bir vecit ve heyecan getirmiş, hak ve hakikatseverliğiyle mesleğimizde kuvvetli bir güven, sevgi, samimiyet ve vefa sağlamış, çalışma hayatınıza zevkli bir hamle, içli bir huzur ve emniyet vermiş, öğretmenliğe büyük bir şeref, değer ve itibar kazandırmış, ... duyguları, düşünceleri, umutları ve sevgileri ile yaşayan Maarif Vekili" diyor (Mustafa Necati: Kişiliği, Ulusal Eğitime Bakışı Konuşma ve Anıları).
 
Rauf İnan, onun ulusal eğitimimizde köklü bir devrimin ve güçlü bir atılımın başlangıcı olan bakanlığı döneminde yaşananlardan birkaç olayı aktarıyor:

Maraş milletvekillerinin, "meslek toplantıları yapıyor, balolar düzenliyor, halk bunları istemiyor" diye şikâyeti üzerine, Maraş Milli Eğitim Müdürü Neşet Şaylan’a, "Bu yakınmalar sürerse seni oradan başka ve daha büyük bir ile atayacağım. Ancak bu güzel girişimlerinden vazgeçersen seni maarif müdürlüğü görevinden alırım," der.

Kemah’ın İhtik bucağında bir öğretmen, köylülere baskı yapan bucak müdürünü eleştirince "köylüleri kışkırtıyor" diye bucak müdürü kaymakama, kaymakam valiye, vali içişleri bakanlığına bildirir. Dosya bakanlığına gelince Necati olayı inceletip İçişleri Bakanlığı’na yazar: "Valiniz öğretmenime bir daha böyle haksız davranırsa, onu valilikten almanızı rica ederim." Öğretmene de, "Hakkınızdaki yazılara verilen yanıt ilişiktir; ona göre davranmanız gerekir, gözlerinizden öperim," diye telgraf çeker.

İçel’de ilkokul öğretmenlerinin il bütçesinden aldıkları maaşı alamadıklarını öğrenince valiye, "24 saatte ne yapıp yapıp öğretmenlerin aylıklarını ödeyemezse, onların hepsini, bunu yapabilen bir ile atayacağını" telgrafla bildirir. Ertesi gün maaşlar ödenir. Mustafa Necati İçişleri Bakanı’na, "Bu vali, öğretmenlerin aylıklarını ödeyebiliyor idiyse neden böyle geciktirmişti; ödeyemiyor idiyse nasıl olup da böyle kısa bir sürede ödedi," diyerek öğretmene ve eğitime böyle saygı ve ilgi duymayan bir vali ile çalışamayacağını söyleyip onun valilikten alınmasını sağlar.

Gazi Eğitim Enstitüsü’nün kurulması öncesinde "para yok" diyen Maliye Bakanı’na şöyle der: "Ben maarif vekiliyim, vazifem mektep açmaktır; yapamazsam, ayrılırım, yapabilen gelir. Siz Maliye Vekilisiniz; vazifeniz buna para bulmaktır; bulamazsanız, siz ayrılırsınız, bulabilen gelir."

Cumhur Utku, yaşamını Devrimin Çoban Yıldızı adıyla romanlaştırdığı yapıtında, "devrimin alçak gönüllü karıncası" diyor Mustafa Necati’ye.

Dr. Niyazi Altunya, "Hem milli mücadeledeki, hem üstlendiği üç ayrı bakanlıktaki başarılarıyla Türk devriminin yıldızlarından biri olmuştur," dediği Milli Eğitimde Mustafa Necati Dönemi adlı kitabında, onun bakanlığı sırasında gerçekleştirilenleri belgeleriyle sunuyor. Altunya, "O, hem Muallimler Birliği Genel Başkanı, hem de Milli Eğitim Bakanı olarak öğretmenlerin gönlünde taht kurmuş bir büyük devrimci ve örgütçüdür," dediği Mustafa Necati’nin kısa ömrüne sığdırdığı hizmetlerin saymakla bitmediğini söylüyor.

Yeni Kuşak Köy Enstitülüler Derneği, onu çeşitli yönleriyle bugüne taşıyan onlarca bildiriyi içeren Ölümünün 80. Yıldönümünde Mustafa Necati ve Eğitim Devrimi/ Sempozyum Bildirileri 2-3 Ocak 2009-İzmir adlı kitapla selamlıyor.

Hakkında Mustafa Necati Bey ve İstiklal Savaşı Hatıraları (Ahmet Önder), Unutulmayan Milli Eğitim Bakanı Mustafa Necati (Mehmet Emiroğlu), Cumhuriyet Döneminde Bir Devlet Adamı Mustafa Necati (Mustafa Eski), Mustafa Necati’nin Söyledikleri (Tülay Alim Baran), Vatansever Bir Eğitim Devrimcisi: Mustafa Necati (Haz. Mevlüt Kaplan) adlı kitaplar da yazılan, insan olma bilincimizi, yurttaş olma bilincimizi güçlendiren, devrimci Cumhuriyet’in sevdalısı ve destanlaşmış eğitim bakanı, İlk Mektep Muallimleriyle Mesleki Bir Hasbıhal (1928) adlı bir kitabı olan Mustafa Necati’ye çok borcumuz vardır.