17 Şubat 1923 tarihinde yapılan 1. Türkiye İktisat Kongresi'nin 96. yıldönümünü kutluyoruz. Kongrenin düzenleyicisi, tasarlayıcısı ve uygulayıcısı, dönemin İktisat Bakanı Mahmut Esat Bozkurt'tur.

NAİL TOPAL / Yazar

Onun adı anılmadan, emekleri anlatılmadan İktisat Kongresi yorumlanamaz. Kongre’de alınan kararlar 24 Aralık 1979 tarihine kadar ülkemiz ekonomisine yön vermiştir. İktisat Kongresi'nin Onursal Başkanı, Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ü, onun devrimci İktisat ve Adalet Bakanı Mahmut Esat Bozkurt'u saygı, sevgi ve rahmetle anıyorum.

İKTİSAT BAKANLIĞI'NA SEÇİLİŞİ

12 Temmuz 1922 tarihinde İcra Vekilleri seçimi için yapılan toplantıda, Rauf Orbay, İcra Heyeti Başkanlığı’na seçilir. O dönemde Başbakan ve bakanlar tek tek Meclis oylamasıyla seçilmekteydiler. Bakanlık için aday gösterilen Mahmut Esat Bozkurt, 105 oy alarak İktisat Vekili seçilir.

Kurtuluş Savaşı bütün hızıyla sürmektedir. Bakanlık, örgütüne yayımladığı genelgede, Türkiye'nin içinde bulunduğu özgürlük ve bağımsızlık savaşından başarıyla çıkmasını sağlayacak temel unsurun ekonomi olduğuna vurgu yapar. Ona göre "halkçılık ve halk efendiliği" ilkelerini temsil eden "halk iktisadiyatı" dönemi başlamaktaydı. Türk halkı bu alanda da zafer kazanacaktı. "Türk köylüsünün, Türk çiftçi ve sanatkârının tarihçe ve bilimce meşhur olan ve büyük bir tarih meydana getiren emeği, bugünkü İstiklal Savaşı'nı silahla olduğu kadar övenderesiyle, tezgâhıyla, sabanıyla kazanacaktı." (1)

Ülke savaş içindeydi ve Türkiye bunu kazandığı zaman yaşayacaktı. Ancak savaş ve sonrası için gerekli önlemlerin şimdiden alınması gerekiyordu. Yeni Türkiye'nin tarihi "halk iktisadiyatı ve fikriyatı tarihi" olarak başlayacaktı. "Halk devletinin ve gerçek milliyetçiliğin" temel ilkesi de buydu. Bu nedenle Mahmut Esat, uygulayacağı programa "Zafer İktisadiyatı" adını verdi. Savaşın bir iktisat işi olduğunu ve Türkiye'nin yaşama savaşında, ekonominin en büyük rolü oynayacağını değerlendiren Mahmut Esat, öncelikli olarak üretim ve tüketimin, dışalım ve dışsatımın dengelenmesi ve bunların yan unsurlarla desteklenmesi gerektiğini vurguladı. Böylece savaşan ordunun gerisinde, sağlam bir iktisat cephesi kurulabilecekti.

2) KONGRE HAZIRLIKLARI

Mahmut Esat'ın Millî İktisat Projesi, Türk köylü ve çiftçisini ekonomik programın temeli yapmaktı. Ülkenin ekonomik durumunun belirlenmesi amacıyla bir inceleme gezisine çıktı. Trenle Polatlı, Eskişehir, Afyonkarahisar, Manisa, İzmir, Aydın, Balıkesir, Bursa ve Edirne il merkezlerinde, kasaba ve köylerinde incelemeler yaptı. İlgililerle görüştü. İnceleme yaptığı yerlerdeki çiftçi, köylü, tüccar, esnaf ve sanayicilerin isteklerini dinledi. Onlarla görüş alışverişinde bulundu. Gezi dönüşü İzmir'den Gazi Mustafa Kemal Paşa'ya çektiği telgrafta, "Milletin iktisadiyatı uzun zamandır unutulmuştur. İktisat yapımcıları, dinlenmemiştir. Bu meslek adamlarını dinlemek ve onların dileklerine göre bir program oluşturmak lazımdır ve bu çok yararlı olur" diyen Mahmut Esat, Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın Onursal Başkanlığında İzmir'de Türkiye İktisat Kongresi düzenlenmesini ve Kongrenin Mustafa Kemal Paşa tarafından açılmasını ister. (3)

Atatürk, iki isteğe de olumlu yanıt verir. Bozkurt başkanlığında, milletvekillerinden ve uzmanlardan oluşan bir kurul oluşturulur. Kurulun hazırladığı rapor, halkçı ve dayanışmacı bir anlayışla ulusal ekonomi ilkesini öne çıkarır. Rapor, TBMM'de tartışmalara yol açar. Mahmut Esat raporu, bilimsel ve inandırıcı bir söylemle Meclise sunar. Uzun görüşmelerden sonra, Meclisin ve Hükümetin desteğini alır. Mahmut Esat, 5 Şubat 1923'te illere gönderdiği genelgede, "Türkiye İktisat Kongresi'nin Türkiye'nin ulusal ekonomisinde bir 'dönüm günü' ve Türk ekonomi tarihinde 'yükselme' devrinin başlangıcı olacağını vurgular. (4)

Mahmut Esat, ülkemizdeki ekonomik öğelerin çiftçi, sanatkâr, tüccar, sanayici ve işçi sınıflarından olduğunu düşünüyor ve kongrede bunların temsil edilmesini istiyordu. Bu grupların istek ve gereksinmelerini, yapacakları girişimleri muhtıra biçiminde Bakanlığa sunabileceklerini, bunların uygulanmaya çalışılacağını belirtiyordu.

KONGRE ÇALIŞMALARI

Kongre, 17 Şubat 1923 Cumartesi günü İzmir'de bir tütün deposunda yapıldı. Toplantıya SSCB Büyükelçisi Aralof, Azarbeycan Elçisi İbrahim Abilof da katıldı. İzleyiciler arasında Mareşal Fevzi Çakmak, bazı milletvekilleri ve 300 kadın da vardı. Mustafa Kemal Paşa, Kongrenin açış konuşmasını yaptı. Konuyla ilgili bazı sözleri şunlardır: "Efendiler! Tarihimizi dolduran bunca başarılar, yengiler ya da yenilgiler, yıkılış ya da felaketler, bunların hepsi, oluştukları dönemlerdeki iktisat durumumuzla ilgilidir. Yeni Türkiye'mizi yaraştığı aşamaya ulaştırmak uğruna, iktisat durumumuza birinci derecede önem vermeliyiz. Şundan ki, zamanımız bir iktisat çağından başka bir şey değildir.

"Türkiye İktisat Kongresi, tarihte ilk kez, yüksek bir mevkiye ulaşacak bir kongredir. Sizler ülkenin gereksinimini ve ulusun yeteneğini ve bunun karşısında bütün yeryüzündeki çok güçlü iktisat örgütünü göz önüne alarak yapılması gereken işleri ve uygulanması gereken yenilikleri açıkça anlatmalısınız. Ta ki o tedbirler, o yenilikler uygulandıkça ülkemiz verimliliklere, ışıklara boğulsun.

"Gerçekten geçmişte, özellikle Tanzimat döneminden sonra yabancı sermayesi ülkemizde seçkin bir yere sahip oldu. Ve bilimsel anlamıyla diyebiliriz ki devlet ve hükümet, yabancı sermayesinin jandarmalığından başka bir şey yapmamıştır. Artık her uygar ülke gibi yeni Türkiye dahi buna baş eğmez. Burasını tutsaklar ülkesi yaptıramaz."

BOZKURT'UN KONUŞMASI

Gazi Mustafa Kemal Paşa'dan sonra İktisat Bakanı Mahmut Esat Bey kürsüye geldi. Onun konuşmasından da bazı bölümleri verelim: "Bence bütün dünya taçlılarının, halifelerin ve sultanların başları, uluslarının en ufak zararlarını bile ödeyemez. Türk köylüsünün çadırının yiten tek bir ipini bile ödeyemez.

"Yeni Türkiye karma bir iktisat sistemi izlemelidir. İktisat girişimini bir bölüm devlet, bir bölüm kişi üzerine almalıdır. Örneğin büyük kredi kuruluşlarını, endüstri girişimini vb. devlet yönetecektir. Şundan ki, ülkemizin iktisat durumu bunu gerektiriyor."

"Bayanlar! Baylar! Türk Ulus egemenliği ancak ve ancak Türkiye iktisat egemenliğine dayanmakla yaşayabilir. Bundan sonra devletin izleyeceği siyaset yönünün, çiftçinin övendiresi, zanaatkârın çekici, kısacası ekonomimizin yüksek çıkarları göstermeli ve çizmelidir ki, gerçek ulusçu bir halk devleti kurulabilsin. Türkiye, tarihinin hiçbir aşamasında, bugüne dek bir halk devleti yönetimi ve bundan dolayı bir ulusçu evre yaşamadı."

MİSAK-I İKTİSADİ

Reklamdan sonra devam ediyor 
Mahmut Esat Bozkurt'un konuşmasından sonra, Atatürk'ün önerisi üzerine, Manisa delegesi Kâzım Karabekir Paşa, kongre başkanlığına seçildi. Kongre, Çiftçi Tüccar, Endüstri ve İşçi grubu olarak, kendi aralarında toplantılar yaparak, temsil ettikleri kitlelerin sorunlarını ve çözüm yollarını belirleme kararı aldılar. Kongre 3 Mart 1923 günü yeniden toplanarak Misak-ı İktisadi'yi kabul etti.

Misak-ı İktisadi andı

Andın önemli maddeleri:

Türkiye ulusal sınırları içinde, lekesiz bir bağımsızlık, yeryüzünün barış ve ilerleme öğelerinden biridir.

Türkiye halkı ulusal egemenliğini kanı ve canı pahasına elde ettiğinden, hiçbir şeye feda etmez ve ulusal egemenliğine dayanan Meclis ve Hükümetine her zaman yardımcıdır.

Türkiye halkı yıkım yapmaz, onarır. Bütün çalışmalar, iktisatça ülkeyi yükseltmek amacına yöneltilmiştir.

Türkiye halkı tükettiği malları elden geldiğince kendi üretir.

Çok çalışır.

Vakitte, zenginlikte ve ithalatta israftan kaçar.

Ulusal üretimi sağlamak uğruna gerekirse geceli gündüzlü çalışır.

Kaynaklar:
1- Halıcı Şaduman, Yeni Türk Devletinin Yapılanmasında Mahmut Esat Bozkurt, ATASE Yayınları, Ankara, 2004, s.157.
2- Age, s.158.
3- Topal Nail, Ateşten Adam Mahmut Esat "Bozkurt", Atayurt Yayınevi, Ankara, 2017, s.99.
4- Age, s.105.
5- Arıkan Zeki, Kemalist Ekonominin Dünü, Atatürkçü Düşünce Dergisi, Mayıs-2009, s.10.
6- Kaynak Muhteşem, Atatürkçü Düşünce Dergisi, s.20.
7- Kepenek Yakup, Atatürkçü Düşünce Dergisi, s.26