'Eğer bizim fikirlerimizi, ideallerimizi halkın büyük çoğunluğunu oluşturan halk anlamayacak olursa eski zamanlarda olduğu gibi kendi hücresine kapanmış fal bakmakla vakit geçiren filozoflara benzeriz'

MUSTAFA SOLAK / TARİHÇİ

Halkevleri, ümmet bilincinin yerine millet bilincini pekiştirmek, eleştirel, bilimsel düşünen bir toplum yaratmak için 19 Şubat 1932'de açıldı. Halkevleri'nden sorumlu olan İçişleri Bakanı Şükrü Kaya, Halkevlerini, "Atatürk İnkılâbı prensiplerinin halk arasında yayılması, derinleşmesi ve kökleşmesi için kurulmuş kurumlar" olarak tanımlıyordu. Bu yönde öğretmenler, doktorlar, sanatçılar, yazarlar köylüye ulaşmak üzere deyim yerindeyse seferberliğe çağrıldı. Özellikle İstanbul, Ankara Halkevlerinde genç aydınların bildiklerini, öğrettiklerini konferans şeklinde ve halkın önemli kısmının anlayabileceği tarzda anlatmaları istendi.[1]

HALK ÜNİVERSİTELERİ

Halkevleri'nin halk üniversitesine dönüşmesi arzulanmıştı. Halkevleri, okuyan, dinleyen, eleştiren, bilime önem veren, spor yapan, sanat, tarih, edebiyat gibi alanlarda kendini yetiştiren, kültürel etkinliklerle ilgilenen üretken yeni insanı yaratmaya çalışan kurumlar olarak düşünülmüştü.

Atatürk, açılışının 6. yıldönümü nedeniyle 1938'de Şükrü Kaya'ya yolladığı telgrafta Halkevleri'ni "Kültür sahamızdaki inkışafımızda [ilerlememizde] mühim bir vazife gören" kurum olarak gördüğünü belirtiyordu.[2]

Şükrü Kaya'ya göre Halkevleri, aydınların halkı aydınlatarak milletine olan borcunun ödeneceği yerlerdi. Devrim halka benimsetilemezse, devrimden geri dönülebilirdi. Bu hususta şu uyarıyı yapıyordu: "Eğer bizim fikirlerimizi, ideallerimizi halkın büyük çoğunluğunu oluşturan halk anlamayacak olursa eski zamanlarda olduğu gibi kendi hücresine kapanmış, fal bakmakla vakit geçiren filozoflara benzeriz."[3]

Halkevlerinde ve halk meydanlarında halk kürsüleri kurmaya ve halk hatipleri yetiştirilmeye, ulusal kültür ve bilim hareketleri işi ile meşgul olmaya ve bu konularda konferanslar düzenlenmeye çalışıldı.

DEVRİMİN, KÜLTÜR VE DAYANIŞMA MERKEZLERİ

Halkevleri Cumhuriyet devriminin, kültür ve dayanışma merkezleri olarak düşünülmüştü. Her Halkevi kendi bölgesinde toprak bayramları, köy bayramları, spor şenlikleri ve sürek avları gibi açık hava çalışmaları da yaparak kitlesel etkinlik alanlarını genişletti. Halkevleri, amatör fotoğraf yarışmaları, müzik, tiyatro, kitaplık, spor işleri, geziler ile gençliğin zamanını geçirmesi yönünden etkili kurumlar oldu.

Halkevleri sadece birer kültürel kurum olarak düşünülmedi, parasız dispanserler, gıda ve kömür dağıtımı gibi halkın yaşamsal ihtiyaçlarını karşılamayı da görev edindi.

Hastalara olduğu kadar işsizlere de yardımcı olmak gene Halkevlerinin göreviydi. Kaya, ülkede bir sosyal hizmetler örgütlenmesinin bulunmaması nedeniyle Halkevlerinin bu gibi görevleri de üstlenmesini sağladı. Halk sağlığı çalışmalarının planlanması ve yürütülmesi doktorların da katkısıyla Halkevleri aracılığıyla yürütüldü. Halkevleri, dikiş, nakış, arıcılık, bağcılık, daktilo, elektrikçilik gibi kurslar vererek yurttaşları meslek sahibi yapmaya da çaba harcamıştır.[4]

Yardıma gereksinimi olana koşmak ve ona devletin yetersiz kaldığı noktada toplumun elini uzatmak Halkevlerine düşen görevlerdi. Kaya, Halkevlerinin çevresindeki köyleri gezerek, tanıyarak onlara bilmediklerini öğretmek, iktisadi durumlarını düzeltmek için çabalamaları yönünde yönlendirmelerde bulunmuştur. Halkevleri aracılığıyla çocukların ve hastaların bakımı da önemseniyordu.[5] Bakımsız ve yardımsız kalan köylünün acil durumlarda yanına koşmak, Halkevlerinin yapabileceği bir iş olarak görüldü. Hastalara olduğu kadar işsizlere de yardımcı olmak da Halkevlerinin göreviydi.

HALK DERSHANELERİ

Halk dershaneleri ve kursları ile okuma-yazma faaliyetleri yapıldı. Bu görevleri yerine getirmek amacıyla Halkevleri dokuz şubeye ayrılmıştı: 1- Dil, Edebiyat, Tarih (Dil, Edebiyat), 2- Ar (Güzel Sanatlar), 3- Gösterit (Temsil), 4- Spor, 5- Sosyal Yardım, 6- Halk Dershaneleri ve Kurslar, 7- Kitapsaray ve Yayın (Kütüphane ve Yayın), 8- Köycülük, 9- Müze ve Sergi.

1932'de 14 olan Halkevlerinin sayısı, 1938 yılına gelindiğinde 210'a çıkmıştır. 1938 yılında çalışılan köylerin sayısı 1.495'ti. Halk dersleri 1935'ten o güne kadar, 8 bin 300'den 16 bine varmıştı. 1933'te Halkevlerine 500 bin yurttaş gelmiş iken 1938'de gelenlerin sayısı 6 milyon 642 bindir. 1937'de faal üye sayısı 95 bin 253'tü. Bunların 8 bin 877'si öğretmen, 15 bin 577'si çiftçi, 23 bin 935'i işçi, 5 bin 113'ü tüccar, bin 551'i doktor, bin 904'ü avukat, diğerleri de başka sanat ve mesleklere üye yurttaşlardı.[6]

Şehirlerdeki aydınların büyük bir çoğunluğu Halkevlerinde görev alıyorlardı. Bunlar arasında en önemli kitle, öğretmenlerdi. Etkinlikler yapılırken halktan para alınmadığı gibi öğretmenler de gönüllü çalışıyorlardı.

Bu çabalar halkın Cumhuriyet'e bağlanmasını, devrimleri benimsemesini pekiştirmiştir.

Halkevleriyle halk ile devlet arasındaki bağların daha sağlam olması, aydınların halka giderek yeni kültürel değerlerin benimsetilmesi sağlanmış, köylülerin maddi seviyeleri, yaşayış tarzları layık oldukları seviyeye çıkarılmaya çalışılmıştır.

Dipnotlar:

[1] Sefa Şimşek, Bir İdeolojik Seferberlik Deneyimi Halkevleri 1932-1951, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 2002, s.70.
[2] Neşe G. Yeşilkaya, "Halkevleri", Modern Türkiye'de Siyasal Düşünce, c.2, Kemalizm, 6. Baskı, İletişim Yayıncılık, İstanbul, 2009, s.114.
[3] Ayın Tarihi, S. 39, Şubat 1937, s.38.
[4] Yeşilkaya, agm, s.114.
[5] Şükrü Kaya, "Halkevleri Açılış Konferansı", Ülkü, c.11, S. 61, Ulus Basımevi, Ankara, 1937, s. 6. Daha geniş bilgi için bakınız. Mustafa Solak, Atatürk'ün Bakanı Şükrü Kaya, Kaynak Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 2013, s.260-275.
[6] Cumhuriyet, 21 Şubat 1938.